Tai K
- Details
- Category: Tai K
k. consonante equivalente a la k del español que se usa ante todas las vocales y cuyo nombre es ke.
ka. Ver: uka.
kã. adj. Seco, enjuto, deshidratado. 2. s. Hueso, carozo. 3. Sequedad. 4. v. atr. Secarse, deshidratarse.
ka’a. s. Hierba, yerba, vegetación, vegetal, verdura, planta. 2. Yerba mate, planta cuyas hojas se usan para preparar una infusión.sombrero k. Amante furtivo.
ka’aguasu. s. Selva, bosque grande.
ka’aguy. s. Bosque, selva, monte. k. jarýi, k. póra. Hada del bosque.
ka’aguygua. adj. Silvestre, salvaje, montaraz.
ka’aikove. s. Mimosa, especie de planta.
ka’ajarýi. adj. Mulato, mestizo. 2. s. Hada del bosque o de los yerbales.
ka’apari. s. Batatilla, hierba medicinal.
ka’apetái. s. Berro.
ka’api. v. pr. Carpir con azada, cortar el pasto.
ka’arẽ. s. Planta medicinal.
ka’aru. s. La tarde. 2. adv. De (por) la tarde. k. pytũ. Anochecer, atardecer, crepúsculo.
ka’arugua. adj. Vespertino.
ka’arúma. s. Vísperas. 2. Ser tarde, tener edad.
ka’ary. s. Cocido, mate cocido, infusión que se prepara con yerba mate.
ka'asapa. s. Travesía del monte.
ka'atĩ. s. Menta.
ka’aty. s. Yerbal, plantación de yerba mate.
ka’avo. adj. Simpático, atractivo, popular, afortunado, prestigioso, cautivador, querido, sociable, popular, gracioso. 2. s. Planta, vegetal, verdura, hortaliza, hierba. 3. Simpatía, gracia, popularidad, prestigio.
ka’avoty. s. Huerta.
ka’ay. s. Mate, té, infusión de yerba mate.
ka’ay’u. v. pr. Matear, tomar mate.
kacha. v. pr. Balancear, sacudir, agitar, tambalearse, bambolearse, sacudirse.
kachape. adj. Playo, pequeño. 2. Grosero, maleducado. 3. s. Carro de cuatro ruedas.
kachása. s. Espuma del mosto de caña.
kachiãi. adj. Grosero, zafado, indisciplinado, informal, ruin, villano, descortés, soez, vulgar.
kachímbo. s. Pipa de fumar.
kachivéo. s. Canoa, bote, piragua.
ka’ẽ. adj. Asado, delgado.
kagua. s. Copa, vaso.
kaguai. s. Reproche, vapuleo. 2. v. pr. Criticar, murmurar, difamar, despotricar, atacar.
kaguaka. s. Botella.
kaguare. s. Perezoso, oso mielero, oso hormiguero.
kaguy. s. Chicha, cerveza, vino.
kaguyjy. s. Mazamorra. 2. Embrollo, mezcolanza, bochinche.
kahõ. h., s. Cajón.
kái. adj. Quemado. 2. s. Incendio. 3. v. pr. Quemar, incendiar.
ka’i. s. Mono pequeño sudamericano.
kaigue. adj. Quemado. 2. Fatigado, cansado, remolón, flojo, desganado, aburrido, perezoso, lento. 3. s. Quemazón, quemadura. 4. Desgano, flema, licitud, flojedad.
kaikove. s. Variedad de mimosa.
ka’ípe. adv. Gratis, sin pagar, de contrabando.
ka’irãi. s. Cárcel, calabozo, cautiverio, penitenciaría, prisión, presidio, penal, reclusión.
ka’irãimegua. s. Preso.
kaka. s. Excremento, deposición, cagada, bosta, estiércol. 2. v. pr. Cagar, obrar, defecar, ir de cuerpo.
kakuaa. adj. Adulto, crecido, grande, mayor, mayúsculo. 2. adv. Muy. 3. v. pr. Crecer, desarrollarse, aumentar.
kakuaagua. adj. Adulto.
kakuaáva. adj. Desarrollado.
kakuaave. adj. Mayor.
kaligu, kali’u. adj. Enredado, muerto.
kaluka. h., v. pr. Chochear, estar lelo.
káma. s. Seno, pecho, mama, teta, ubre. k. apýi, k. kua. Pezón, teta.
kama’apýi. s. Pezón.
kamambu. s. Burbuja, trago, sorbo.
kamambýi. s. Pezón.
kamapu’ã. s. Pezón, teta.
kamapy. s. Pezón, teta.
kamba. adj. y s. Morocho, mulato, persona de piel oscura, negro, quemado al sol. k. ra’anga. Máscara.
kambire. s. Ubre, teta.
kambu. adj. Lactante. 2. s. Lactancia. 3. v. pr. Mamar, chupar, lactar.
kambuchi. s. Cántaro, cantarilla, recipiente de barro cocido.
kambuchi’i. s. Cantimplora.
kambuha. s. Mamadera.
kamby. s. Leche. k. ape. Nata. k. kyrakue. Manteca. k. rova. Nata. k. rypy'a. Cuajada.
kamby'o. v. pr. Despechar, destetar.
kambyrova’o. v. pr. Desnatar.
kambysy. s. Savia lechosa.
kamiõ. h., s. Camión, ómnibus, autobús.
kamisa. h., s. Camisa.
kamisa’i. s. Camiseta.
kandial. h., s. Crema de almidón.
kandu. s. Chichón, protuberancia.
kandua. s. Líquen.
kane’õ. adj. Cansado, fatigado, rendido. 2. s. Cansancio, fatiga. 3. v. atr. Cansarse, estar cansado.
kane’õngue. s. Cansancio, agotamiento.
kane'õ'ỹva. adj. Incansable, infatigable.
kangue. s. Hueso, carozo. k. rasy. Reuma.
kanguekue. s. Esqueleto, hueso de animal muerto. akã k. Calavera.
kanguepo. s. Juanete.
kangy. adj. Débil, flojo, lánguido. 2. s. Flojedad, flaqueza, depresión, k. reko. Debilidad.
kangyhápe. adv. Débilmente.
kanilla. h., s. Parte delantera de la pierna.
kaninde. s. Guacamayo.
kanóa. s. Bote.
káña. h., s. Caña, aguardiente.
kañy. adj. Perdido, extraviado, recóndito, latente, subrepticio, ilegal. 2. s. Pérdida. 3. v. pr. Perderse, extraviarse, esconderse, desaparecer, escabullirse.
kañyha. s. Escondite.
kañyhápe. adv. Encubiertamente, secretamente, solapadamente, a escondidas.
kañymby. s. Misterio.
kañypyre. adj. Perdido.
kapa. h., v. pr. Castrar, capar.
kapiatĩ. s. Hierba con semilla espinosa.
kapi’i. s. Hierba, pasto, forraje, paja, heno.
kapi’ipe. s. Césped, pasto, hierba, gramilla.
kapi’ity. s. Pastizal, pajonal.
kapi’i’uha. adj. Herbívoro.
kapi’yva. s. Carpincho.
kapõ. h., adj. Castrado, capado. 2. s. Capón.
kapu. v. pr. Reventar, explotar, tirotear, tirar, disparar, lanzar tiros.
kapuéra. s. Chacra, granja, plantación.
karácha. h., s. Sarna.
karaguata. s. Agave, bromelia, planta espinosa y textil.
karai. adj. Bendecido, bautizado, sagrado. 2. s. Señor, hombre, dueño, amo, don. k. pyhare. Personaje mitológico. Ver: pombéro.
karãi. v. pr. Arañar, rasguñar, roer, rascar, peinar, raspar, rallar.
karaiñe’ẽ. s. Idioma castellano, español.
karai’ỹva. adj. Pagano, no bautizado.
karaja. s. Mono aullador, macaco.
karakaka. v. pr. Cantar la gallina.
karakara. s. Carancho, buitre.
karakatu. adj. Prudente, despacioso, hábil. 2. s. Habilidad.
karaku. s. Médula, tuétano, esencia.
karameguã. s. Baúl, cofre, arcón.
karanda’y. s. Tipo de palmera.
karanda’yty. s. Palmar.
karapã. adj. Curvo, arqueado, torcido, inclinado, agachado, doblado.
karape. adj. Bajo, petiso, enano, pequeño, sin importancia.
karapekue. s. Baja estatura, pequeñez.
karãu. s. Ave acuática zancuda, ibis.
karáu. s. Torcedura, recalcadura, esguince, luxación, dislocación. 2. v. atr. Torcerse, recalcarse, luxarse, dislocarse un hueso.
karave. h., s. Clavel.
karẽ. adj. Torcido, rengo, doblado, arqueado, curvo, indirecto.
karena. h., v. pr. Encadenar.
karéna. h., s. Cadena.
karẽ’y. adj. Recto, derecho.
karẽ’ỹme. adv. Rectamente.
karia’y. adj. Valiente, guapo. 2. s. Joven, mozo, muchacho.
karimbata. s. Bagre, variedad de pez.
karkula. h., v. pr. Pensar, calcular.
karóna. h., s. Cuero que se usa para ensillar, alfombra, carona.
karóva. s. Jacarandá, tipo de árbol.
karra. h., v. pr. Expectorar, carraspear.
karrahague. h., s. Flema.
karréta. h., s. Carro tirado por bueyes, carreta.
karretilla. h., s. Mandíbula inferior. 2. Carretilla.
kárse. h., s. Cárcel.
kartõ. h., s. Cartón.
karu. adj. Comilón, glotón. 2. s. Comida, almuerzo, cena. k. guasu. Banquete, festín. 3. v. pr. Comer, almorzar, cenar. k. pokã. Hambruna, malcomer.
karugua. s. Barrial, pantano, lodazal, tembladeral, cenagal.
karuha. s. Comedor, restaurante.
karu’i. adj. Inapetente, de poco comer, frugal. 2. s. Ayuno, inapetencia, frugalidad.
karumbe. s. Tortuga.
karuse. s. Apetito.
karu’ỹ. s. Ayuno. 2. v. pr. Ayunar.
kasõ. h., s. Pantalón.
káso. h., s. Relato, cuento, anécdota, fábula, historia.
kate. h., adj. Elegante, lujoso, distinguido, refinado.
katekue. h., s. Lujo.
katĩ. h., adj. Hediondo, maloliente, catingudo. 2. s. Olor fuerte, sobaquina, catinga.
katĩ'oha. neol., s. Desodorante.
katu. s. Poder. 2. adv. Bien, muy, frecuentemente, seguramente, a menudo. 3. conj. Pero, sino. 4. interj. Pues. 5. v. atr. que se usa con el prefijo i para todas las personas. Poder.
katuete. adv. Infaliblemente, forzosamente, necesariamente, irremediablemente, seguramente, sin falta.
katuetei. Ver: katuete.
katui. adv. A menudo, frecuentemente.
katupyry. adj. Capaz, guapo, inteligente, vivo, bueno, hábil, eficaz, diligente, meritorio, hacendoso. 2. s. Sagacidad, habilidad, inteligencia, idoneidad, viveza, pericia.
katupyry’ỹva. adj. Incapaz.
katuveha. s. Privilegio.
katu’ỹva. adj. Imposible.
ka’u. adj. Borracho, ebrio, bebido. 2. s. Borrachera. 3. v. atr. Ser borracho. 4. v. pr. Emborracharse.
káusa. h., s. Culpa.
ka’u’ỹ. adj. Sobrio. 2. s. Sobriedad.
káva. s. Avispa. k. rupa, k. raity. Enjambre, colmena, nido de avispas.
kavaju. h., s. Caballo. k. arigua. Jinete. k. áva. Crin, cerda. k. juru sã. Rienda. k. kuña. Yegua. k. mbyape. Ensillar al caballo. k. ñani. Carrera de caballos. k. ñaniha. Hipódromo. k. para. Naipes, barajas. k. ra’y. Potro. ñandú k. Tarántula.
kavame. s. Zángano.
kavara. h., s. Cabra.
kavichu’i. s. Variedad de avispa.
kavure. s. Buho, lechuza. 2. Torta de typyraty.
kavure’i. adj. Simpático, popular, atractivo. 2. s. Buho pequeño.
ka’ygua. s. Mate, calabaza que sirve de recipiente para tomar mate.
kay’u. v. pr. Matear, tomar mate.
ke. s. Nombre de la letra k. 2. Sueño. 3. v. pr. Dormir. 4. suf. a. v. de modo imperativo conmitativo.
kechẽ. adj. Torcido, deformado.
keha. s. Dormitorio, guarida.
kekẽ. adj. Ronco. 2. v. pr. Charlar, cantar un loro.
kelembu. adj. Feo, de mala calidad.
kemano. s. Coma, sueño letal.
kena. suf. a. v. de modo imperativo, combinación de ke y na.
kepochy. s. Letargo.
kéra. s. Sueño.
keraguata. adj. y s. Sonámbulo.
kerambi. v. pr. Dormitar.
kerambipu. s. Serenata.
kerambu. v. pr. Roncar en sueños.
kerana. adj. Dormilón. 2. s. Somnolencia. 3. Personaje mitológico, niña de extraordinaria belleza.
kerandy. s. Sueño, ensueño, cosa soñada.
kerape’a. v. pr. Desvelar.
kerapohã. s. Narcótico, morfina.
kerasy. s. Insomnio, letargo, pesadilla, modorra.
kerésa. h., s. Larva de mosca.
kesu. h., s. Queso.
ke’ỹ. s. Vigilia, insomnio. 2. v. pr. Trasnochar.
kichiha. s. Novio/a, querido/a, galán.
kichi'ĩ. neol., s. Serrucho, sierra. 2. v. pr. Aserrar.
kílo. h., s. Kilogramo.
kirikiri. s. Gavilán, halcón, ave rapaz.
kirirĩ. adj. Callado, sosegado, silencioso, reservado, tranquilo, taciturno, discreto. 2. s. Silencio, calma, sigilo, paz, quietud, mutismo. 3. v. pr. Callar(se), enmudecer.
kirirĩhápe. adv. Calladamente, silenciosamente, secretamente.
kirirĩme. s. Silenciosamente.
Kirito. h., s. Cristo. K. rataindy. Estrellas.
kiveve. fig., adj. Pelirrojo. 2. s. Postre de queso y zapallo.
klu. s. Club.
ko. adj. dem. sing. Este/a. 2. suf. a. v. de modo narrativo verosimil.
ko’ã. adj. dem. pl. Estos/as.
kóa. pron. dem. sing. Este, ésta, esto. Ver: kóva.
ko’ãga. adv. Ahora, hoy.
ko’ãgagua. adj. Actual, vigente, moderno.
ko’ãgaguáicha. adv. Modernamente.
ko’ãgaite. adv. Enseguida, inmediatamente, ahora mismo.
ko’águio. adv. De por acá, de este lado.
ko’ãichagua. adj. Tales.
ko’ápe. adv. Aquí, acá.
ko’ápeo. adv. Hacia acá.
ko’ára. s. Hoy.
ko’árupi. adv. Aquí, por aquí, por acá.
koati. s. Ver: kuati.
ko’ãva. pron. dem. pl. Estos, éstas, esto.
kochésa. h., s. Zafra, cosecha.
kochõ. h., s. Colchón.
koe. v. air. Diferenciarse.
ko’ẽ. s. Amanecer, madrugada. k. ambuérõ. Pasado mañana. mbyja k. Lucero, venus. 2. v. atr. Amanecer, despertarse por la mañana, rayar el día. k. ke’ỹme. Trasnochar.
ko’ẽambuéramo. adv. Pasado mañana.
ko’ẽambuérõ. adv. Pasado mañana.
ko’ẽju. s. Aurora, alborada, amanecer, madrugada.
ko’ẽjusoro. s. Amanecer.
ko’ẽmba. s. Vigilia. 2. v. atr. Amanecer, aclarar el día.
ko’ẽmbiju. s. Lucero de la mañana.
ko’ẽmbota. s. Alba, madrugada.
ko’ẽmby. s. Alba.
ko’ẽmbyja. s. Lucero del alba.
ko’ẽmegua. adj. Mañanero.
ko’ẽngy. s. Amanecer.
ko’ẽpytã. s. Amanecer.
ko’ẽramo. Ver: ko’ẽrõ.
ko’ẽregua. adj. Diario.
ko’ẽrõ. adv. Mañana, en el día de mañana.
ko’ẽsoro. s. Amanecer.
ko’ẽtĩ. s Alba, amanecer, aurora, madrugada.
ko’ẽtĩsoro. s. Amanecer.
ko’ẽvy. s. Amanecer.
kóga. s. Sembrado, plantación, chacra, huerta, sembrado, quinta. k. a. Mies. k. ñongatuha. Silo. k. po’o. Cosecha.
koga’a. s. Producto agrícola.
kogakue. s. Rastrojo.
kohúdo. s. Caballo padre, semental.
ko’i. s. Tropel, reunión. 2. v. pr. Reunirse, concurrir, acudir, aglomerarse.
kõi. adj. Doble, par, gemelo, mellizo.
kóicha. adv. Así, tan, tanto, de este modo, de esta manera.
koichagua. adj. Tal, de esta dase.
koichaite. adj. Igual. 2. adv. Asimismo, tal cual.
kóina. exp. Aquí tiene(n), toma, toma, tomen, he aquí.
kõingue. s. Mellizo.
kokatu. gram., s. Grado.
kokore. v. pr. Cacarear.
kokue. s. Chacra, huerta, plantación, granja, sembrado.
kokueguára. s. Agricultor.
kokuehe. adv. Anteayer, antes de ayer.
koli. h., adj. Corto, rabón.
kolo. h., s. Color.
Kolõ. s. Colón.
komáyre. h., s. Comadre.
kombutadóra. h., s. Computadora.
kompái. h., s. Compadre.
kompáyre. h., s. Compadre.
kompi. h., s. Amigo, compañero.
komu. h., s. Letrina, excusado, retrete.
komuño. h., s. Comunión.
konchávo. h., s. Empleo, trabajo.
koni. s. Contoneo, zigzag, recodo. 2. v. pr. Contonearse, serpentear, ondular, esquivar, dar vueltas. k. k. Sinuoso, contonearse.
koníva. adj Ondulado.
ko’õ. s. Irritación, prurito, escozor, ofensa. 2. v air. Picar, irritar, molestar, dar comezón.
ko’õi. v. atr. Ofender, molestar.
ko’õiha. s. Ofensor.
ko’õ’ỹ. adj. Inofensivo.
kopi. v. pr. Desmalezar, segar, desmotar, cortar pasto.
kopia. h., v. pr. Copiar.
kopihára. s. Machetero.
kora. h., s. Corral, cerco, redondel, ruedo, círculo, establo.
korapy. h., s. Patio, jardín, terreno, cancha.
korasõ. h., s. Corazón, alma.
koréko. s. Juego de escondite.
korochire. s. Zorzal, pájaro cantor.
korócho. adj. Aspero, rugoso, tosco. 2. adv. Muy.
korocho’o. v. pr. Lijar, alisar.
korõi. s. Reprimenda. 2. v. pr. Reprender, retar, reñir, amonestar.
kororõ. s. Ronquido, rugido, gruñido. 2. v. pr. Bramar, retar, amonestar, rugir, roncar, tronar, gruñir, mugir.
kose. adj. Perjudicial, destructor, dañino (refiriéndose a animales).
kosereva. h., s. Dulce de frutas, dulce de naranja hecho con miel de caña.
kosina. h., s. Cocina. 2. v. pr. Cocinar.
koso. v. pr. Menear, mover, sacudir.
kotevẽ. s. Necesidad. 2. v. air. Necesitar, precisar, carecer de. 2. Ser pobre, pasar necesidades.
kotevẽmby. s. Necesidad.
kotevẽpyre. adj. Necesario.
kotílla. h., s. Costilla.
koty. s. Cuarto, pieza, habitación, aposento, gabinete, recámara, recinto.
kotyguahẽha. s. Sala, recibidor.
kotyhũ. s. Calabozo.
koty’i. s. Casilla, camarín, puesto.
kotyjahuha. neol., s. Baño.
kotykaruha. neol., s. Comedor.
kotykeha. neol., s. Dormitorio.
kotyo. p. n. Hacia.
kotypy. s. Pieza, interior de la casa.
kóva. pron. dem. sing. Este, ésta, esto. k. rire. Además.
kovi. s. Variedad de pez, pejerrey.
kõvida. h., v. pr. Convidar, invitar a comer.
koygua. adj. Campesino, tímido, rústico, agreste, rural, paisano, tosco.
ko’ýte. adv. Aun, mas, a pesar de eso, sin embargo.
krevi, krivi. h., v. pr. Escribir.
ku. adj. dem. de ausencia. Ese, aquel, tal. 2. suf. a. v. de modo narrativo. Ver: ko.
kũ. s. Lengua.
kua. s. Agujero, hueco, orificio, hoyo, boquete, guarida, yacimiento. k. mbotyha. Tapón. k. rugua’ỹ, k. apyra’ỹ. Abismo. mymba kua. Madriguera.
kuã. s. Dedo de la mano. 2. Cada uno de los frutos de la banana. k. akã, k. apy. Yema de los dedos. k. guasu. Dedo pulgar. k. ruru. Panadizo. k. kangue. Falange, nudillo.
ku’a. s. Cintura, talle, mitad, medio.
kũ’ã. s. Paladar.
kuaa. s. Inteligencia, entendimiento, saber, intelecto, raciocinio. 2. v. air. Saber, conocer, comprender, entender, poder, reconocer, familiarizarse. 3. v. aux. que pospuesto a un verbo, equivale al verbo español saber o poder con infinitivo.
kuaaha. adj. Sabedor, conocedor, conocido, perito. 2. s. Razón, conocimiento, sabiduría.
kuaahápe. adv. Sabiamente, a sabiendas, al tanto.
kuaapavẽ. s. Filosofía.
kuaapy. Conocimiento, lo aprendido.
kuaapyrã. adj. Notable. 2. s. Noticia, acertijo.
kuaapyre. adj. Entendido, reconocido, relacionado, proverbial, conocido.
kuaara’ã. s. Prueba, examen.
kuaase. s. Interés, curiosidad.
kuaaserei. s. Curiosidad.
kuaauka. v. air. Comunicar, enseñar, enterar, divulgar, denunciar, anunciar, advertir, vulgarizar, referir, revelar, publicar, propagar.
kuaaukahára. s. Comunicador, denunciante.
kuaaukavy. v. air. Insinuar.
kuaave’ỹ. v. air. Desinteresarse.
kuaa’ỹva. adj. Indefinido.
kuãchaĩ. v. atr. Tomar, agarrar, apropiarse.
kuã’i. s. Dedo meñique.
kuãirũ. s. Anillo, sortija. k. renda. Dedo anular.
ku’akua. s. Cinto, cinturón. 2. v. air. Ceñir la cintura.
kuãmbo’e. s. Dedo índice.
kuãmbyte. s. Dedo mayor, dedo del medio.
kuãnguasu. Ver: kuãngusu.
kuãngusu. s. Pulgar, dedo pulgar de la mano.
kuápe. p. n. Dentro de.
kuapytĩ. v. air. Colocar, encajar, propinar.
kuára. s. Orificio, cavidad, hueco, ranura, nicho, agujero, caverna.
kuarahy. s. Sol. k. ãme. A la sombra. k. jope. Calentar el sol. k. kañy, k. pore’ỹ, k. pytũ. Eclipse de sol. k. mimbi. Resplandor del sol. k. mimby. Cigüeña, garza. k. ñapysẽ. Asomar el sol. k. oikehápe. Poniente, oeste. k. osẽhápe. Naciente, este. k. reike. Oeste, poniente, puesta de sol. k. rendy, k. resa, k. rembipe. Luz del sol, rayo de sol. k. resẽ. Este, oriente. k. sẽ. Amanecer. k. tini. Solazo.
kuarahy’ã. s. Sombra, enramada, cárcel.
kuarahy’ãva. adj. Sombreado.
kuarahyjereha, kuarahymañaha. neol., s. Girasol, mirasol.
kuarahyreike. s. Oeste, poniente.
kuarahyresẽ, kuarahysẽ. s. Este, oriente.
kuarahysẽgotyogua. adj. Oriental.
kuarahysẽha. s. Este, oriente.
kuare. s. Hueco, herida.
kuarepoti. arc., s. Mineral, metal. k. membe. Mercurio.
kuarepotiju. arc., s. Oro.
kuarepotitĩ. arc., s. Plata.
kuarteléro. h., s. Recluta, soldado.
kuárto. h., s. Muslo.
kuaru. s. Micción, acción de orinar. 2. v. pr. Orinar, mear.
kuaruha. s. Pene. 2. Meadero, mingitorio.
kuaruhýi. s. Ganas de orinar.
ku’asã. s. Cinto, cinturón, faja.
ku’atã. s. Mala pronunciación.
kuati. s. Coatí, mamífero omnívoro.
kuatia. s. Papel, carta, libro, escrito, documento, texto. 2. v. air. Escribir. k. téra. Firmar.
kuatia’atã. neol., s. Cartón, cartulina, certificado, diploma.
kuatia’atã’i. neol., s. Tarjeta.
kuatiahai. neol., s. Cuaderno.
kuatiahaihára. s. Escritor.
kuatiahaipyre. neol., s. Periódico, revista.
kuatia’i. neol., s. Esquela, ficha.
kuatiamesa. neol., s. Escritorio.
kuatiamomýi. v. air. Hojear.
kuatiañe’ẽ. neol., s. Libro, carta, periódico. k. vendeha, k. ñemuha. Librería.
kuatiañe’ẽndy. neol., s. Biblioteca.
kuatiapya’e. neol., s. Telegrama.
kuatiatã. Ver: kutia’atã.
kuatia’ỹva. adj. Indocumentado.
kuave’ẽ. v. air. Ofrecer, ofrendar, presentar, ofertar, invitar, convidar, prometer.
kuãvyha. s. Dedal.
kucha’ã. adj. Torcido, deforme, contorsionado.
kuchu. adj. Flojo, débil. 2. v. pr. Moverse algo dentro de un recipiente.
kue. suf. a. n. de tiempo de uso pasado, equivalente a ex del español. Usado, inservible, viejo, pasado. 2. suf. con el que se forman sustantivos a partir de adjetivos.
ku’e. adj Movible, vacilante. 2. s. Movimiento. 3 v. pr. Moverse, arrancar, tambalear, oscilar, vacilar, rebullir.
kuehe. adv. Ayer.
kucheambue. adv. Anteayer.
kuépe. p. n. De, desde. 2. p. v. Al, durante, cuando.
kuera. adj. Sano. 2. v. pr. Curarse, sanarse.
kuéra. adj. Muchos, aquellos.
kuerái. adj. Aburrido, fastidiado. 2. s. Tedio, hastío, aburrimiento, impaciencia. 3. v. atr. Aburrirse, fastidiarse.
kuévo. p. v. que indica simultaneidad. Al, cuando.
ku’i. adj. Molido, pisado, desmenuzado, triturado, fino, menudo. 2. s. Polvo, pedacito, partícula. 3. v. atr. Desmenuzarse. 4. Esforzarse, fatigarse.
kúi. adj. Caldo. 2. v. pr. Caer, desprenderse, despegarse, soltarse. 3. fig. Ser despedido, perder una posición privilegiada.
kui'ĩ. s. Bicho colorado, artrópodo muy pequeño. 2. Erizo, puercoespín.
kuimba’e. s. Hombre, varón, macho. k. rehegua. Masculino, varonil.
kuimba’ehápe. adv. Varonilmente.
kuimbe. s. Cuchara.
ku’imi. s. Pizca.
ku’ipa. adj. Destrozado. 2. v. atr. Hacerse añicos.
ku’ipyre. adj. Molido.
kũjera. s. Buena pronunciación.
kujererã. s. Trabalenguas.
kuku. s. Cuco, ser imaginario con el que se asusta a los niños.
kukúi. v. pr. Desprenderse, caer.
kumanda. s. Poroto, chaucha, frijol, habilla. k. peky. Poroto tierno.
kumare. s. Trébol.
kumbari. fig., adj. Inteligente, listo, taimado. 2. s. Ají, locote picante, pimienta.
kumbe. adj. Tartamudo, torpe de lengua. 2. v. atr. Tartamudear, ser tartamudo.
kumberéi. v. air. Lamerse los labios, relamerse.
kumbiri. s. Oso hormiguero.
kumbo. v. air. Jadear.
kumby. v. air. Paladear, gustar, saborear, entender.
kumby’ỹi. adj. Charlatán, chismoso.
kundaha. adj. Enroscado, retorcido, revuelto, entretejido. 2. v. air. Recorrer, vagar, averiguar.
kunumi. s. Bebé, niñito, criatura.
kunu’ũ. s. Mimo, caricia, zalamería, ternura. 2. v. atr. Mimarse.
kuña. s. Mujer, hembra, concubina, compañera. k. kuimba’e. Marimacho. k. mba’asy. Regla, menstruación, período, enfermedad venérea. k. reko. Marica. k. reko vai. Ramera, prostituta, mujerzuela, puta. k. tuguysẽ. Menstruación, período.
kuña’i. s. Marica, hombre afeminado.
kuñakarai. s. Señora, dama.
kuñakaraiete. s. Matrona.
kuñaséro. h., s. Faldero, mujeriego.
kuñataĩ. s. Señorita, chica, moza, muchacha, joven.
kũ’o. v. air. Deslenguar.
kupe. s. Fondo, reverso, revés, espalda, dorso.
kupegua. adj. Posterior.
kupépe. adv. Detrás. 2. p. n. Detrás de.
kupía. s. Llaga de la boca.
kupi’i. s. Termita, carcoma.
kupy. s. Pierna, tibia, peroné, canilla, pata de los animales.
kupyjokua. v. air. Manear, atar de pies.
kupyju. s. Gallo.
kupylia, kupypa’ã. s. Zancadilla. 2. v. air. Hacer zancadilla.
kurapepẽ. s. Zapallo, calabaza.
kuratũ. s. Hierba aromática usada como condimento.
kura’ỹi. s. Sarna, urticaria.
kure. s. Chancho, cerdo, puerco, cochino, marrano. k. ka’aguy. Jabalí, chancho montes. k. ra’y. Lechón. k. kuña. Chancha, cerda, puerca, cochina, marrana.
kure’i. s. Pecarí.
kurekua. s. Chiquero, pocilga.
kurekue. s. Bagazo, afrecho.
kũremói. s. Apetito.
kurepi. adj. y s. Argentino, porteño. 2. s. Piel de chancho.
kuri. s. Pino, araucaria. 2. adv. Antes, hace poco, tarde, tardíamente.
kurigua. adj. Pretérito.
kuriju. s. Boa, víbora constrictora.
kurive. adv. Después, más tarde, antes, anteriormente.
kurivévo. adv. De aquí en adelante.
kurí’y. s. Pino, araucaria.
kuru. adj. Clueca. 2. s. Sarna, lepra, llaga, grano, eczema, viruela. 3. Brote, capullo, pimpollo.
kuruchi. s. Calambre. 2. v. atr: Arrugarse, encogerse.
kuruguãi. s. Especie de castaña.
kurundu. s. Amuleto, talismán.
kurupa’y. s. Acacia, árbol de madera dura.
kurupi. s. Ser mitológico, protector de bosques, raptor de mujeres y niños.
kururu. s. Sapo.
kurusu. h., s. Cruz. k. rape. Vía crucis. tape k. Cruce de caminos.
kuruvi. adj. Desmenuzado, triturado. 2. s. Fragmento, polvo, pedacitos.
kuruvíka. s. Pedazos, fragmentos.
kũsã. s. Frenillo bucal.
kũsẽ. v. atr. Jadear.
kusugue. s. Ceniza, residuo, escombro.
kusuvi. s. Torbellino.
kutipo. s. Salto.
kutu. s. Puñalada, pinchadura, punzada, picotazo. 2. v. air. Clavar, herir, picar, pinchar, hincar, inyectar, picanear, punzar, apuñalar. 3. Instigar, acicatear. 4. Hurtar. pira k. Pescar.
kutuha. s. Clavo, tenedor, jeringa, inyección, lezna, picana, punzón.
kutujereha. neol., s. Tornillo,
kuvuasu. s. Cacao.
ky. adj. Tierno (ver: aky). 2. s. Piojo. 3. v. pr. Llover.
ky’a. adj. Sucio, roñoso, puerco, inmundo, impuro, sórdido, manchado, poluido. 2. s. Suciedad, mugre, impureza, mancha. k. sarambi. Polución.
ky’akue. s. Suciedad, roña, mugre, mancha.
kygua. s. Peine. k. vera. Peineta. k. jegua. Peinetón.
kyguái. neol., s. Coma (signo ortográfico).
kyha. s. Hamaca, red.
kyhyje. s. Miedo, temor, espanto, terror, horror. 2 v. pr. Temer, recelar, acobardarse, maliciar.
kyhyjepyrã. adj. Siniestro.
kyhyjerã. adj. Tremendo. 2. s. Riesgo.
kyhyje’ỹ. s. Seguridad, valor, coraje.
kyja. s. Nutria, hurón, rata de agua.
kyju. s. Grillo (insecto).
kymbu. s. Gorgojo.
kyndýi. neol., s. Signo de exclamación.
ky’o. v. air. Despiojar, espulgar.
kypa. neol., s. Tenaza, tenedor.
kype. s. Ladilla, piojo del vello.
kyporandu. neol., s. Signo de interrogación.
kypy'y. s. Hermana menor de la mujer.
kyra. adj. Gordo, grasiento, obeso. 2. s. Obesidad, gordura, grasa.
kyrajo’a. adj. Embarazada.
kyrakue. s. Grasa, gordura, sebo, obesidad.
kyra’o. v. air. Desengrasar.
kyrapu. adj.. Rollizo.
kyrave. v. atr. Engordar.
kyreka. v. air. Espulgar, despiojar.
kyre’ỹ. adj. Activo, optimista, movido, servicial, dinámico, hacendoso, vivaracho, solícito, rápido, despierto, laborioso. 2. s. Diligencia, brío, dinamismo, viveza, prontitud. 3. Música que se toca para bailar.
kyre’ỹhápe. adv. Diligentemente, rápido.
kyre’ỹme. adv. Diligentemente.
kyry. s. Cartílago.
kyrỹi. adj. Tierno, verde, joven. 2. s. Cosquillas. 3. Ternura.
kyrỹihápe. adv. Tiernamente.
kyryryo. s. Víbora de la cruz, víbora venenosa.
kyrýu. s. Cartílago.
kyse. s. Cuchillo, puñal. k. puku. Espada, sable, bayoneta. fig. k. yvyra. Remedio indirecto, venganza disimulada. k. vore. Cuchillada, herida de cuchillo.
kysevuku. s. Lanza.
kyta. neol., s. Punto.
kytã. s. Verruga, callo, pedazo, lazo.
kyta’i. adj. Próximo. 2. Escaso, espaciado, menudo.
kytĩ. s. Tajo, corte. 2. v. air. Cortar, serruchar, seccionar, interceptar, trinchar, rebanar.
kytĩha. adj. Incisivo. 2. s. Sierra, segador.
kytĩkõi. neol., s. Bisectriz.
kytĩmbyre. adj. Cortado. 2. s. Rebanada, tajada.
kyto. adj. Poco, pequeño, diminuto, ínfimo.
kytomi. adj. Diminuto, insignificante, pequeño. 2. s. Partícula. 3. adv. Poco, poquito.
kyty. v. air. Frotar, refregar, planchar, manosear, rallar.
kyve’ỹ. s. Seca, sequía.
kyvõ. adv. Acá, aquí, aquende, en casa.
kyvu, kyvy kyvu. s. Hormiga león, larva de un insecto que vive en la arena.
kyvy. s. Hermano de la mujer.
kyvyraty. s. Cuñada (dice la mujer a la esposa de su hermano).
ky’ỹi. s. Ají, pimiento, locote picante.
Notas
(*) El significado de las palabras fue extraido de Natalia Krivoshein de Canese y Feliciano Acosta Alcaraz. “Ñe’ẽryru (Avañe'ẽ - Karaiñe’ẽ // Karaiñe’ẽ - Avañe'ẽ) - Diccionario (Guaraní - Español // Español - Guaraní)” (2003), integrantes del Instituto Superior de Lenguas de la Universidad Nacional de Asunción. Ed. por Ediciones y Arte S. R. L., segunda edición, Colección Ñemitỹ, Asunción.
ã ẽ i õ ũ ỹ
VER: Abreviaturas